Yurt Dışında Seçim Hakkı: Uluslararası Hukuk ve Farklı Ülkelerin Uygulamaları

Abhazya’da bir seçim daha sona erdi. V. Ardzınba ve vefat eden Sergei Bagapş’tan sonra seçilen hiçbir cumhurbaşkanı görev süresini tamamlayamadı. Protesto gösterileri sonucunda parlamento ve başkanlık binasının işgalleriyle sonlanan süreçler, ardından yeniden seçime gidilmesi ve yeni cumhurbaşkanlarının bu şekilde belirlenmesi, artık Abhazya’da neredeyse bir teamül haline gelmiş durumda.

Her seçim süreciyle birlikte, Türkiye de yaşayan vatandaşların oy kullanması gündeme geliyor. Büyük çoğunluğu Abhazya’nın siyasi iklimine vakıf olmayan, Ata vatanı yalnızca turistik ziyaretler için görmüş ve hatta oy pusulasını bile okuyamayan bu diaspora topluluğu, Abhazya’ya yerleşmiş Türkiye kökenli dostlarının veya oradaki akrabalarının yönlendirmesiyle oy kullanıyor. Bu durum, bazı gruplar için siyasi rant elde edebilecekleri cazip bir potansiyel oluşturuyor. Türkiye’de ise bugüne kadar yalnızca 2015 seçimlerinde oy kullanma organizasyonu gerçekleştirildi. Ancak sandığa polis müdahalesiyle el konulmasının ardından, devletin sert tutumu nedeniyle bir daha böyle bir girişimde bulunulmadı.

Peki, uluslararası ve yerel hukuk çerçevesinden bakıldığında, bu durum gerçekten demokratik bir hakkın engellenmesi anlamına mı geliyor? Yoksa daha farklı detaylarımı var? Konuyu etraflıca araştırdım.

Devletlerin kendi vatandaşlarına yurt dışında oy kullanma hakkı tanıması, egemenlik ilkesi çerçevesinde değerlendirilen bir durum ve her devlet bu konuda kendi iç hukukuna uygun düzenlemeler yapıyor. Uluslararası hukukta devletlerin yurt dışında yaşayan vatandaşlarına oy kullanma hakkı tanıma veya tanımama konusunda bir zorunluluk yok; bu, devletlerin iç hukukuna bırakılmış. Ancak, bazı uluslararası anlaşmalar ve belgeler seçimlerin demokratik ve adil yapılmasını teşvik etmektedir.

Uluslararası Hukuk Çerçevesinde Durum

1. Egemenlik İlkesi: Devletler, kendi toprakları dışında yaşayan vatandaşlarına seçimlerde oy kullanma hakkı tanıyıp tanımama konusunda bağımsızdır. Uluslararası hukuk bu konuda herhangi bir zorunluluk getirmiyor.

2. Diplomatik İlişkiler Viyana Sözleşmesi (1961): Yabancı bir devletin kendi vatandaşlarına oy kullandırma faaliyetleri, ev sahibi devletin iznine tabidir. Bu nedenle bir ülke, kendi sınırları içinde başka bir devletin seçim faaliyetine izin vermeyebilir. Türkiye Abhazya Cumhuriyetini tanımadığı gibi Gürcistan toprak bütünlüğü içerisinde kabul ediyor dolayısı ile Gürcistan ile diplomatik bir krize girmemek için izin vermiyor. Seçimlerin Türkiye de yapılması ile ilgili en ufak bir haberde Gürcistan Türkiye’ye nota veriyor.

3. İnsan Hakları ve Seçim Hakları:

*Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (1966), madde 25, vatandaşların kamu işlerine katılım hakkını düzenler. Ancak, bu katılımın yurtdışında nasıl sağlanacağı konusunda açık bir hüküm yok. Ayrıca bu madde Defacto ülkeleri kapsamıyor BM üyesi ve ilgili BM sözleşmesini imzalayan üye devletler için geçerli.

*Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)’ne Ek 1 No’lu Protokol madde 3, “serbest seçim hakkını” güvence altına alır ancak yurt dışı oy kullanma zorunluluğu getirmiyor.

*İHEB'nin 21. maddesi, herkesin ülkesinin yönetimine doğrudan veya serbestçe seçilmiş temsilciler aracılığıyla katılma hakkını garanti altına alır. Bu madde, yurtdışında yaşayan vatandaşların da seçimlere katılma hakkını destekler niteliktedir. Ancak bunun usulü ile ilgili bir yöntem belirtmemektedir.

Peki dünyada örnekleri nasıldır? Seçimler nasıl yapılmakta Hangi ülkeler hangi yöntemler ile yurt dışında yaşayan vatandaşlarının seçimlere katılmasını sağlamaktadır.

1-Konsolosluklar ve Büyükelçilikler:
Birçok ülke, yurtdışında yaşayan vatandaşlarının oy kullanmasını kolaylaştırmak için konsolosluklar ve büyükelçilikler aracılığıyla seçim sandıkları kurar. Örneğin, Türkiye, yurtdışında yaşayan vatandaşlarının oy kullanması için 2012 de bir yasa değişikliği yaparak ilk defa 2014 Cumhurbaşkanlığı seçimi için konsolosluklarda sandık kurulumu yaptı.

2-Posta Yoluyla Oy Kullanma:
Bazı ülkeler, yurtdışındaki vatandaşlarının posta yoluyla oy kullanmasına imkân tanır. Örneğin, ABD'de yurtdışında yaşayan vatandaşlar, Federal Posta Kartı Uygulaması (FPCA) aracılığıyla oy kullanabilirler.

3-Elektronik Oy Kullanma:
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte bazı ülkeler, yurtdışındaki vatandaşlarının elektronik ortamda oy kullanmasına imkân tanımaktadır. Estonya, bu konuda öncü ülkelerden biridir ve e-oy sistemini başarıyla uygulamaktadır. İ-Voting 2005 yılından günümüze uygulanıyor daha sonraki bir yazımda bu yöntemi genişçe anlatacağım.

4-Gezici Sandık Uygulamaları:
Bazı ülkeler, yurtdışında yaşayan vatandaşlarının yoğun olarak bulunduğu bölgelere gezici sandık ekipleri gönderir. Bu uygulama, özellikle Avrupa ülkelerinde yaygındır.

Uluslararası hukuk, yurtdışında yaşayan vatandaşların seçimlere katılım hakkını koruma altına almıştır. Devletler, bu hakkı kullanmak için çeşitli organizasyonlar ve yöntemler geliştirmiştir. Konsolosluklarda sandık kurulumu, posta yoluyla oy kullanma, elektronik oy kullanma ve gezici sandık uygulamaları, bu yöntemlerden bazılarıdır. Türkiye, Fransa, ABD ve Estonya gibi ülkeler, bu konuda başarılı uygulamalara sahip. Bu tür uygulamalar, demokratik katılımın artırılması ve vatandaşların siyasal süreçlere dahil edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.

Özetle Abhazya Cumhuriyeti yurt dışında yaşayan vatandaşlarının seçim sürecine katılabilmesini önemsiyorsa bunun için en iyi yöntemin e-oy ve posta sistemi olduğu görülmektedir şimdiden bu alanda yapılacak çalışmalar ile bir sonraki seçimde uygulanabileceğini düşünüyorum.

Atanur AKSOY (Akhusba)